Dames en heren!

Ruim een half jaar geleden stapte ik uit de trein op het station van Aarau. Het was een mooie dag in juni. De zon scheen, de lucht was blauw. Ik had net een paar dagen doorgebracht op de Art Basel, de moeder van alle moderne kunstbeurzen, en kwam uit het mondaine Zürich waar ik logeerde.
Wie dan in Aarau uitstapt, stapt in een volkomen andere wereld. Ik zei al: de zon scheen, de lucht was blauw, en de goede luisteraar herkent hierin een parafrase op het begin van het kinderprogramma Teletubbies – want dan volgt:
Teletubbies kom maar gauw!

Na Basel en Zürich lijkt Aarau een Teletubbieland: een volkomen kalme provinciestad omringd door groene bergweiden waar naar hartenlust gefietst, gewandeld en geklommen kan worden, en waar de straten volhangen met vrolijk gekleurde vlaggen van de stad, het kanton en het land.
De bedoeling van mijn reis uit Zürich was echter niet om de stad en ommelanden van Aarau te verkennen, maar een bezoek aan het Aargauer Kunsthaus en de tentoonstelling Bones n' Roses van Stefan Gritsch. Dat die tentoonstelling samenviel met mijn jaarlijkse bezoek aan de Art Basel was een gelukkig toeval, en bood een kans - die ik me niet wilde laten ontglippen - om een breed overzicht van zijn werk te kunnen bekijken.

Ik meende dat werk toch wel goed te kennen, of althans goed te herinneren van de tentoonstelling radicaal-beeld die ik 1997 voor het Stedelijk Museum Schiedam had samengesteld, en van het voorafgaande bezoek dat ik Stefan had gebracht. Die tentoonstelling ging over de grenzen van de tweedimensionale schilderkunst, die verkend en verlegd werden. 'Verf, opgestapeld als bladen lasagne' had NRC Handelsblad destijds gekopt, en het waren inderdaad de lange tafels met blokken en bonken van gekleurde acrylverf van Stefan die in radicaal-beeld veel aandacht trokken. Maar in het Aargauer Kunsthaus werd me duidelijk dat ik het oeuvre van Stefan eigenlijk heel slecht kende, en dat het oneindig veel rijker is dan ik me herinnerde.

Je zou die tentoonstelling in Aarau een 'steep learning curve' kunnen noemen, gelukkig goed vastgelegd in een bloedmooi boekje. Maar veel wat daar te zien was, is vandaag ook hier te zien, in een andere vorm weliswaar.

U moet dat zelf natuurlijk gaan bekijken, en ik wil hier ook niet vertellen wat u daarín moet zien. Wat ik wel wil vertellen is wat mij het meeste raakte.

Net als in Aarau hangt hier in de galerie een reeks zelfportretten. Kleine rechthoekige schilderijen van 24 bij 16 centimeter, de hoogte en breedte van een menselijk hoofd, zo legde Mirjam mij uit (of van Stefans hoofd als het zelfportretten zijn, want ik weet niet of alle menselijke hoofden dezelfde maat hebben). Drie gaten zijn de rudimentaire weergave van ogen en mond, en kleur, textuur én tekst geven uitdrukking aan een aspect van zijn persoonlijkheid.

In Aarau fotografeerde ik er twee die, achteraf bezien, in hun eenvoud een filosofisch universum bevatten: een zwarte en een bruine. De zwarte met de letters GOD in ogen en mond, de bruine met de letters DOG. Niet eerder had ik me gerealiseerd dat 'god' een drieletterwoord is, én een anagram van 'dog' (en andersom natuurlijk). En door dat spel met letters is tegelijk aangeduid dat de menselijke natuur zowel goddelijke als hondse trekken vertoont, twee aspecten die naadloos over elkaar liggen en die we, vrees ik, moeten accepteren.

Het is ook wat u hier in de tentoonstelling ziet, in het midden van de galerieruimte: de gestileerde kaarten van conflictgebieden die Stefan al jarenlang verzamelt - de conflictgebieden waar mensen elkaar als honden bevechten - waarop de mooie kleurige kiezels liggen, de 'pretty things' die ons behagen en waardoor we de schoonheid als projectie van het goddelijke kunnen ervaren.

GOD en DOG, het was een spiegeling van letters die mijn blik op het werk plotseling in een ander licht zette. Zulke zelfportretten zouden als blasfemie opgevat kunnen worden, maar voor wie dát denkt wijs ik toch even op de bijbetekenis van de naam van de dominicaner monniken:

Domini canes, de honden van de Heer, die vooral waakten tegen ketterijen.
Die andere, laat ik zeggen: spirituele of filosofische kant van het werk van Stefan werd me des te duidelijker toen ik in Aarau van de wand met de zelfportretten naar een volgende zaal liep, die grensde aan een patio. Op de vloer van de zaal en buiten op de bodem van de patio lagen schijnbaar willekeurig de bonte blokken en stenen van acrylverf waarin ik ooit, voor die tentoonstelling in 1997, een reflectie op de schilderkunst zag. Hier werd ineens 'reflectie' zelf het onderwerp; geen bespiegeling op de schilderkunst, maar schilderkunst die aanleiding gaf tot visuele en spirituele bespiegeling.

Binnen en buiten weerspiegelden in elkaar - wie van binnen naar buiten stapte, kwam in een andere wereld terecht, in een patio omringd door spiegelend glas en met een opening naar de hemel omkaderd door een hoge betonnen balustrade die het zicht op de omgeving weg nam. Buiten schemerden de gekleurde acrylvolumes in de witte tentoonstellingszaal nog door de spiegelende ruiten en tegelijk weerkaatsten de volumes die buiten lagen oneindig in diezelfde ruiten. De zon scheen, de lucht was blauw en tekende zich haarscherp af als rechthoekig vlak boven de patio.

Deze museumruimtes waren een hortus conclusus geworden, een afgesloten tuin zoals in een klooster, waar de ordening van bloemen en planten - in dit geval de gekleurde acrylvolumes - een weerspiegeling is van de buitenwereld én tegelijkertijd een nieuwe, ideale, betere ordening van de werkelijkheid vertegenwoordigt. Het was een plek geworden waar je lang zou willen blijven, om het verglijden van het licht te zien en te mijmeren over het onvermijdelijke verstrijken van de tijd. Het was weldadig en sereen, na drie hectische dagen op een overspannen kunstmarkt te hebben doorgebracht.

Kortgeleden moest ik opnieuw denken aan dat – te korte – bezoek aan Stefans tentoonstelling en vooral aan die spiegelende binnen- en buitenruimte, toen ik het
Benedictijnerklooster in Vaals (in Limburg) bezocht.

Beroepshalve, moet ik daarbij zeggen, want ik was niet van plan ín te treden. Het klooster is ontworpen door Dom Hans van der Laan, inclusief de meubels en de
habijten van de monniken, en daarmee is het een adembenemend totaalkunstwerk.

Ik woonde er de Heilige Mis bij, op maandagochtend half tien. Buiten scheen de zon en de blauwe lucht was zichtbaar door de hoge ramen. Uitgevoerd volgens de oude Latijnse liturgie is de Heilige Mis in dit klooster een anderhalf uur durend ritueel van zitten, staan, buigen, lezing en zang, in een mist van wierook, dat iedere dag herhaald wordt, week na week, maand na maand, jaar in jaar uit. Elke dag wordt het verstrijken van de tijd, en daarmee de eeuwigheid, gemarkeerd door dit ritueel. Het is een ritueel van vluchtigheid om de eeuwigheid te celebreren, in uitvoering geheel tegengesteld maar in essentie identiek met het werk van Stefan.

Na mijn bezoek aan Aarau zie ik zijn acrylvolumes niet meer als een reflectie op de schilderkunst, maar als de gestolde tijd. Mooier kan het niet worden.

Ludo van Halem, 26 januari 2020