25 januari 1990 opende galerie PHŒBUS•Rotterdam, Eendrachtsweg 61. Vers uit Amsterdam, kunstgeschiedenis gestudeerd, had ik me niet gerealiseerd dat ook het Filmfestival opende. Ik kon niet weten dat de zwaarste storm sinds 1911 zou opsteken (https://nl.wikipedia.org/wiki/Storm_van_25_januari_1990).

De kunsthistorische vrienden moesten afbellen, de kunstenaar die in de galerieruimte beletage exposeerde ook. Paul de Kort, die er vroeg was vanwege de inrichting in het tekeningenkabinet, mijn man en ik, dachten niet dat er nog een opening zou plaatsvinden. Er vlogen stukken stuc van de gevel. De wind die schuin op de touwen in de schuiframen stond veroorzaakte een sonoor geluid dat deed denken aan cellomuziek. Tijdens de verbouwing had iemand gevraagd: 'Mag ik even binnen kijken? Ik heb hier namelijk vastgezeten. Het huis was tijdens de oorlog opgeëist. Umwertung aller Werte – dacht ik op de avond van de opening die tot verrassing toch nog plaatsvond.

Om één minuut voor acht belde de man die de electriciteit had aangelegd, aan. Gevolgd door andere mensen, van wie ik bijna niemand kende. Namens de Rotterdamse Kunststichting onder andere Cees van der Geer, de tekeningenliefhebber, die eerder het Lijnbaancentrum, en op dat moment de gemeentelijke galerie 'Westersingel 8' organiseerde. Cees is mijn galerie blijven volgen en heeft later als curator een ladekastproject georganiseerd. Er waren op die avond ongeveer vijftig mensen - mijn nieuwe stadsgenoten. Er was een tweede goede opening met bekenden, kunstenaars en vrienden, op zondag 28 januari.

Zwaarste storm in decennia van 25 januari 1990

'De galerie maakt exposities' dacht ik in de tijd voorafgaand aan 25 januari 2015,
'gewoon een zomertentoonstelling maken met werk van meerdere kunstenaars'.
Langzaamaan begon ik het verleden te overdenken en in de zomer van 2014
bezochten mijn man en ik de Italiaans kunstenaar Claudio Parmiggiani, die ik in 1987 i.v.m. een kunsthistorisch onderzoek naar onder meer het 'citazionismo' had bezocht en geïnterviewd - met name vanwege diens sculptuur 'Febo'. Dat werk bestond uit een sokkel, daarop een opgespannen, onbeschilderd schildersdoek, een schilderspalet met gekleurde verf, een gipsen kopie van het hoofd van een Griekse Venus, op het witte gezicht een vlinder en een oplichtende, zwavelgele schaduw. Het werk gaat onder meer over licht en donker, schilderkunst, beeldhouwkunst, de geboorte van de kunst, spiritualiteit. 'Febo' betekent de 'lichtende' en wordt als bijnaam voor Apollo, de zonnegod gebruikt. Volgens een Duitse archeologische encyclopedie echter, gevonden in het Allard Pierson Museum Amsterdam, is de betekenis 'völlig düster' gezien de verschillende stadsstaten in het klassieke Griekenland, waar het woord 'phoibos' steeds iets anders werd gebruikt. Spannend de onduidelijkheid van het begrip! Precies goed voor beeldende kunst, waaraan nooit een eenduidige interpretatie kan worden gegeven. 'Febo' inspireerde tot de naam van de galerie. Heel goed, niet de naam van de galeriehouder op het raam, want de galerie wordt door de kunstenaars gedragen.

Claudio Parmiggiani zegde toe met een werk deel te nemen aan de expositie '25'. Het gaat om een werk uit de reeks 'De-locazione'; deze werken ontstaan door verbranding, waarbij as en roet een beeld op paneel achterlaten, in dit geval een beeld van boeken op een plank (2014, 0.50 x 0.70 m.). Licht en duisternis, alle kennis die in deze en andere boeken en in de hoofden van auteurs, heeft gehuisd, de ontwikkeling om tot deze kennis te komen en het alles verzengende vuur en nadien de mogelijkheid van reflectie die wellicht aanzet tot nieuwe gedachten en inzichten....

Kunst is kijken en vergelijken. Binnen mijn galerie associeer ik meteen met het witte tekstwerk van Simon Benson, gesso/mdf, 32 x 32 x 3 cm. uit 2010, 'ALL THAT I HAVE EVER KNOWN AND ALL THAT I WILL NEVER KNOW'. Ik zal dit werk in de expositie niet naast dat van Parmiggiani hangen - dat zou te evident, te educatief zijn. Niettemin is het een eerste beeldassociatie. Direct daarna komen twee kleine werken in gedachten: een koperen plaatje uit 1983 met matzwarte lakverf van Willy de Sauter 1983, 19.5 x 15.5 cm. en Ruudt Peters' 'Chochma' (2006, zilver, polyesther, kool, 13,5 x 9.5 x 3.5 cm.), een van de kleine sculpturen - eventueel als broche te dragen - uit de Sefiroth-serie, waarbij de basis een schematische structuur van de levensboom uit de kabbale toont, in kool, terwijl twee zilverachtige, maar ook stoffige longen daarop zijn geplaatst.
Naast Parmiggiani komt de L5-aquarel van Joachim Bandau te hangen - alles en niets.

•

De laatste dagen kwam per post een foto van een Italiaans jaren 30 gebouw van Irmel Kamp (2014, 30.5 x 40.5 cm.) en bracht Toine Horvers zijn 'Trommeltekening' ('Cyclus', 1990, 70 x 70 cm. - wat leuk: het beginjaar van de galerie; de tekening heb ik gepubliceerd in 'Drawings First/Eerst tekeningen, 6/1996, maar om onduidelijke reden niet eerder in werkelijkheid gezien). Via de mail verscheen intussen een potloodtekening van Johan van Oord op een klein 'kaaskartonnetje' (2014, 10 x 16 cm.). Prachtig in de hal, denk ik – dan daarnaast het werk 'CONTINUUS PROPORTION' van Paul de Kort (1993, twee delen opgerold lood, samen lood ø 12 x 69 cm.; met inkepingen die regelmatige patronen laten zien). De werken van Toine en Paul hebben een ritme; het werk van Irmel Kamp heeft een wijdse uitstraling; in de tekening van Johan toont een gebogen, mechanisch figuur - in alle werken komt de cirkelvorm voor. Maar wellicht gaat de 'Trommeltekening' van Toine juist ook een goede relatie aan in het getemperde licht van de galerieruimte beletage met Charl van Ark's 'Joods Licht 22 Augustus 2012', (2013, olieverf op doek, 1.90 x 1.35 m.)

•

Charl houdt van het werk van Sarah van der Lijn - en omgekeerd. Sarah maakte een tekening van 'eenlingen' - telkens dezelfde figuren, hier kleine cirkels, eindeloos herhaald. Dit werk is te genieten wanneer van dichtbij en van verweg wordt gekeken, wanneer de cirkeltjes een vlak en omgekeerd worden. Het werk is echt niet te fotograferen - hierboven een detail. Sarah is tegelijk met Josua Wechsler twee jaar geleden afgestudeerd aan de St, Joost, Breda. Hij komt met een prachtig werk van met tin aan elkaar gelaste stukjes koperdraad, die een wolk of hersenpan vormen. Het werk is een ontroerend eenvoudig/complexe en rake schets voor de 'Floating 7', ca. h 2.55 x b 3.30 x l 5.50 m., die in de zomer in de tuin wordt opgebouwd.

Tussen de ramen aan de straatzijde een intermezzo: Bram Zwartjens met een tekening van dode vliegen in een ovaalvorm onder een sterrenhemel - alsof deze vliegen zo in lijn met de sferische geometrie van het heelal gestorven zijn. Daarboven een 'Règle' van de Franse kunstenares Pierrette Bloch, een baan van gelaagd papier, waarop vier toetsen inkt zijn gezet. En daarboven een werk - vermoedelijk de 'Aa's' (denk aan het geluid) en,of een stoere 'T' van Tineke Bouma.

Cs

In Berlijn zag ik het werk La Otra, de Ander van Amparo Sard. Een geperforeerd reliëf op wit papier van 1.50 x 2.50 m. Geweldig, de allure van een Picasso. Toch is het werk secuur opgebouwd met kleine leegtes, gaatjes van verschillende grootte, die stuk voor stuk, in het papier zijn geboord. In het veld van het niets verschijnt een dubbel zelfportret van Amparo, afgebeeld tot het middel, dat gebaseerd is op filmbeelden van zichzelf en daardoor extreem gelijkend is. De gebroken, in tweeën gedeelde persoon van Amparo staat voor driekwart rechtop, terwijl een kwart is omgevallen - met lichte schaduwen in beide gedeeltes voor de ontbrekende stukken. Deze persoon - als mens en als sculptuur - lijkt, voorbij het kubisme, enerzijds onthand, anderzijds wellicht (op zijn minst in gedachten) aan het multitasken. Als altijd is het werk tegelijk subliem en sinister. Is dit een 'act' of autobiografisch?
Het werk is op doorreis van de solo-expositie in Stichting Stärke Berlijn, via Londen naar het Makro Museum in Rome. Geïnspireerd door Amparo Sard - 'always bigger' - laat ik dit werk graag op '25' zien. Naast Amparo een minuscuul winterlandschapje van Regula Maria Müller. Daarnaast Bernadette Beunk met een grijze tekening opgebouwd uit strakke diehoekjes in inkt, die vanaf iets grotere afstand het beeld van een zachtjes kabbelend water geeft. En verderop een schilderafdeling: Stefan Gritsch, Willy de Sauter, ik overweeg de felgekleurde Marcus Weggenmann, George le Roy, Michael Toenges.

Onderaan, wellicht aan de overkant bij Parmiggiani, Bandau, Peters, Willy de Sauter: het tekstwerk in gesso/mdf van Simon Benson: Never Have (I) Felt Like This Before

Cs

Ach - boven moet alles anders! Misschien een zwart corundum hoekbeeld van Frank Sciarone. Een fantastisch paneeltje van een merkwaardig lichtblauw van Willy de Sauter wordt naast Parmiggiani een droom.

Cs

Een diepe baklijst met een groeisel van tekening, papier, een groen touwtje - kan alleen zó worden geëxposeerd, dat je er recht voor staat om vervolgens een intieme ontmoeting met het werk aan te gaan. De plek voor het werk van Karin van Dam is gevonden in de projectenkamer souterrain. Daarmee is definitief besloten dat in deze ruimte, die uitzicht heeft op de tuin, het 'natuurlijke' werk wordt getoond - sterker: het is mijn doel een tuin in de projectenkamer te maken. Het architecturale werk krijgt dan een plaats in het tekeningenkabinet. Ken (Kenchiro Taniguchi) zal in beide ruimtes vertoeven, wellicht ook in het trapgat: met kleine hecomi objecten die verrassend om de hoek van het trapgat kijken - zoals je het ziet bij binnenkomst.

De tuin in het souterrain: een zwart gepigmenteerde tondo, met rood licht beschenen, een typische Bernard Villers die een mooie Phoebus zonsverduistering laat zien. Het dikgeschilderde werk van Michael Toenges – onder ons de 'Nachtwacht' genoemd, omdat inderdaad bij aanvang van het schilderen de kleuren van het meisje dat Rembrandt in lichte tinten schilderde, inspiratiebron waren. Naast Toenges en naast de tuin: een buxusbladwerk van Bea Emsbach, links een kleurpotloodtekening van Yvonne van de Griendt, waarin een diversiteit aan kleuren en toetsjes, puntjes, allerlei arceringen is aangebracht. Een geknipt papierwerk van Sibylle von Preussen - met motieven uit Sanssouci (gebladerte, hazen, een vogel) en zilverkleurig, met rode toetsen - het zilveren licht van de vroege morgen, een pendant voor Villers' rode zonnekleuren. Elders in de ruimte springen twee hazen weg - een pastelkleurige, bewogen foto, ook van Sibylle von Preussen. In een roze-rode uiterst complexe aquarel van Bea Emsbach komt een gestalte uit het gebladerte tevoorschijn. Bernard Villers hangt in roze beschilderde ansichtkaarten, elk met honderd gaten geperforeerd, aan een lange speld, terwijl Regula Maria Müller Japans papier met een rode draad heeft opgeborduurd - het werk gaat over het waaien in de wind en vergankelijkheid. De roodgepigmenteerde stoer geperforeerde rol uit de textielindustrie van Dominique De Beir staat op de grond. Alle werken in de projectenkamer gaan ook over kleur en licht - heel expliciet de leporello van Eva-Maria Schön, waarin Olphaert den Otter de renaissancistische glacistechniek zuiver ziet toegepast (met de plasticiteit in grisaille, daaroverheen de kleuren - tekst: zie webpagina Eva-Maria Schön). Het kleine zaaltje wordt uiteindelijk beheerst door de blik van Élisabeth (Isabel de Borbón) die de tuin bezoekt en door Bernadet ten Hove naar Velazquez is geschilderd.

Gisteren met Yvonne van de Griendt een tuin gemaakt in de projectenkamer.
Hans Houwing kwam een werk in aluminium en touw brengen, met een ruitachtige structuur. In de verte deed het aan een tuinhekje denken - we hebben het vlakbij de ontsnapte hazen geplaatst. Een werk in aluminium en geel kunststof, van Ken - Ken'ichiro Taniguchi - is zoals hij zegt, eigenlijk gemaakt door mieren: het is een afgietsel van een mierennest: aan de wand geplaatst, op een 'bosachtige' plek!
Tot slot is voor de Élisabeth een kroon gevonden, de Kroon voor het Onverstand van Regula Maria Müller - geïnspireerd op Erasmus, voor 'Onverstand' uit het Gevolg van de 'Zotheid' - deze kroon heeft in alle richtingen rode groeisels en slingers - en is het werk van Bea Emsbach, dat bestaat uit twee vormen van armen, bezet met buxusblaadjes, in het raamkozijn gehangen - alsof twee armen van een bosmens de ruimte binnensluipen.

Aan het eind van de middag alles in de galerieruimte beletage omgedraaid.

Volgende dag. Sarah van der Lijn. Van het kopiëren van de bijbel, van het werken met eigen bloed en haar, van de stapels in plaats van van gebonden kunstenaarsboeken... van vrolijkheid. Om haar grote tekening van onooglijk kleine cirkeltjes in potlood - 'gelijke eenlingen' - wilde zij zelf een lijst investeren. En bestellen, tekening wegbrengen. En ophalen. En ander werk meenemen. En graag nog even inrichten! Sarah naast Charl van Ark - die van elkaars werk houden. Valt meteen op zijn plek. Of naast Bandau - ook erg mooi. Naast Bandau valt ook een klein roze-wit schilderij van George le Roy goed op zijn plaats. We hebben een middagje geklust.
De prachtige blauwe tafel van Willy de Sauter - van een eerdere expositie - is nog niet doormidden gezaagd om het werk te 'stockeren'. Niemand wil dit. Hij blijft onherkenbaar nog even staan, met duizend lagen bedekt, om tijdens de opening werken op neer te leggen - bijvoorbeeld tekeningen op de hand te bekijken. Maar zeker vormt hij een goede bodem, daar helemaal aan het eind, om een blank houten berkenmultiplexplaat van 90 x 120 cm. op te leggen - de maat die Stefan Gritsch had gevraagd - voor zijn verzameling van bonte, maar vooral roze, beetje paarsig vleeskleurige Acrylfarbvoluminae. Dat zijn verfobjecten die puur uit acrylverf bestaan. De verf is eerst in lagen geschilderd, kan vervolgens gekneed en opgerold zijn, in een mal gestopt, overgoten met verf, doormidden gezaagd, tot kleine 'graniti' verknipt, enzovoort. Sommige objecten hebben een ontstaansproces van lánger dan 25 jaar! Wat gebeurt hier? Het is een mooi losjes rozig - onkleurig, althans niet definieren van kleur - groepje van ruim 25 werken ('Some More Than 25 Pretty Things For 25 Years Phoebus') helemaal aan het eind van de tafel, dat ineens associaties oproept met het bovengenoemde werk van Parmiggiani, dat weliswaar door brand en beroeting is ontstaan en een indruk van hedendaagse fotografie - of röntgenfotografie - afgeeft, maar vooral ook doet denken aan een 16de of 17de eeuws stilleven. Dezelfde stoere stilheid, zie ik in het werk van Stefan. En ook het lange doorleven en doorwerken en de tijd vergeten, dat in dit stilleven is neergelegd.

Na even dromen, geloof ik dat ze erg echt staan: de hammen en citroenen, het vaasje en de vanitasbol. Stefan meldde nog dat hij de grote bol doormidden gezaagd heeft. Zijn Doppelstücke laten altijd iets van de ontstaansgeschiedenis zien en associëren zowel met het binnenste van een lichaam - organen, weefsels, bloedbanen - als met het diepste van de aarde - soms ziet een doorgezaagd Akrylfarbvolume eruit als een edelsteen, of als een stapeling van aardlagen. Terugkijkend naar het kleurgebruik, toets ik 'oranje paars rozig kunst' in en verlies mijn droom; houd ik liever de gedachte aan de vleeskleuren in de olieverfschetsen van Rubens vast. Zo bijzonder: de stilte en het leven van Stilleven.