bij: Pjotr Müller, z.t. ['zolderbeelden C.G.Jung'],
3 t/m 7 mei 2006 ART Amsterdam , solo PHŒBUS•Rotterdam, stand 34

De droom van Jung

Een van mijn patiënten, vertelde mij de volgende droom.

" Ik zag mezelf zitten, als een klein jongetje. Misschien was ik zes of zeven jaar. Ik zat in een hoekje van een grote ruimte. Een ruimte die gevuld leek met woede en angst. De ruimte was leeg en toch beklemmend. Na een tijdje begon de ruimte te bewegen, om me heen. Uit de muren kwamen armen. Grote sterke armen met klauwen die me wilden vermoorden. Ik wilde wegrennen, maar kon niet. Het leek alsof mijn verstand mij toeschreeuwde om weg te rennen naar een veilige plaats, maar mijn gevoel zei dat het geen zin had. Dat ik de ruimte in mijn kielzog zou meenemen, dat vluchten geen zin had. De armen die me probeerden te pakken, probeerde ik van me af te schudden. Iedere keer als ik een arm vast greep of afweerde, bleek de arm in een zo verre staat van ontbinding te zijn dat het in honderd kleine afzichtelijke stukken uiteen viel. Uit de losgeslagen stukken kwamen hoofden tevoorschijnÂÂ….. hoofden van bekende en onbekende mensen. De blikken in de ogen waren doods, kil, liefdeloos. Pas toen ik me overliet aan de armen, mijn verstarde lichaam zich machteloos ontspande, veranderden de armen in die van mijn moeder, de gezichten vloeiden over in een beeld van mijn moeders gezicht... mij liefdevol aankijkend ".

Deze droom was ik lange tijd vergeten. Bij het zien van het kunstwerk 'De droom van Jung' van Pjotr Müller kwam deze herinnering spontaan naar de oppervlakte.

Het is een van de vele dromen die deze patient mij toevertrouwde en die wij uitgebreid bespraken op zoek naar betekenis. Betekenis van de droom en hoe de droom een achterliggend neurotisch conflict representeert, verdrongen en afgesplitst, dat zich in zijn dromen aandient als een schreeuw om opgelost te worden.

'De droom van Jung', het meest recente kunstwerk van Pjotr Müller, lijkt in velerlei opzichten op de dromen die wij allen ervaren en -soms- ons herinneren.

De droomwereld die Pjotr laat zien is een resultante van een mentaal proces van zoeken naar datgene dat leeft in zijn onbewuste, trachtend de censuur van zijn Ik-functies uit te schakelen en intuïtief beelden te vatten vanuit zijn eigen archaische primaire proces. Beelden die staan voor een binnenwereld vol driftmatige impulsen. In de wereld van kunst zien we kunstenaars vaak op zoek naar datgene dat leeft in de binnenwereld, een wereld vol magie... grenzend aan een pathologische toestand van de psychose.

Virginia Woolf verwoordde datgene dat wij als psychotherapeuten benoemen als het proces van "regressie in dienst van het ego". Oftewel contact maken met je innerlijke leven vol chaos, absurditeit, driftmatigheid als doel om tot creativiteit en scheppingsdrang te komen.

Zij verwoordde het als volgt:

"Als ervaring is krankzinnigheid fantastisch en niet te versmaden, dat kan ik u verzekeren; en in haar restanten vind ik nog steeds het meeste materiaal om te schrijven".

Maar veel mensen zijn niet in staat of durven de confrontatie met de eigen, soms beangstigende, binnenwereld niet aan. De binnenwereld, gericht op directe bevrediging van lusten zoals seksualiteit en agressie wordt gecensureerd. Afgeweerde driftmatige wensen en verlangens worden vervat in maatschappelijk verantwoorde gedragingen; gesublimeerd als het ware.

In het werk van Pjotr Müller representeren de drie compartimenten in de zo kenmerkende architecturale vormen een censuur van de binnenwereld. Alsof de buitenwereld niet mag zien wat er zich afspeelt in de binnenwereld. Of anders: alsof de buitenwereld buitengesloten moet worden, afgeschermd moet worden van de lustvolle magische binnenwereld.

Deze censuur, in de vorm van een minimalistisch architecturaal omhulsel, vormt een duidelijke begrenzing tussen de binnenwereld en de buitenwereld. De strakke omkadering en begrenzing van de drie compartimenten om de kunstobjecten heen, zijn een markante scheidingslijn tussen de archaische binnenwereld vol magische, gefragmenteerde objecten en de buitenwereld. De strakke omkadering is noodzakelijk om de orde te herstellen van de chaotische binnenwereld. Een manier om de verwarring te kunnen begrenzen.

De binnenwereld is een droomwereld. En de droomwereld kent andere regels, andere vormen en structuren, andere werkelijkheden. Het is een archaische wereld waarin alles kan, waarin geen realiteitstoetsing heerst, maar waarbij allerlei onlogische absurde beelden volkomen logisch lijken. Je zou kunnen zeggen dat het binnenste van het kunstwerk van Pjotr Müller een representatie is van deze mentale toestand: een toestand waarin het bewustzijn goeddeels opgeheven wordt , het bewuste Ik wordt tijdelijk uitgeschakeld. Daardoor ontstaat een min of meer pathologische toestand: als het regulerend Ik wegvalt, krijgen onze verdrongen wensen en behoeften, die op onze driften zijn gericht, de kans zich te roeren. Het kunstvoorwerp van Müller maakt ons deelgenoot van Müllers archaische wereld, van zijn eigen hallucinatorische droomvoorstelling.

Niet alleen door de drie compartimenten wordt er censuur uitgeoefend, ook de binnenwereld kent een censuur. Deze gaat uit van het Uber-Ich, de instantie in ons die het ons in de opvoeding bijgebrachte morele en fatsoensbesef vertegenwoordigt. De heimelijke wensen van Pjotr Müller worden verhuld, verkleed in symbolen, zonder dat zijn Ik daar weet van heeft. De op deze wijze tot stand komende symbolen zijn als een primitieve taal, die nog geen abstracta kent en gedachten en gevoelens slechts in concrete beelden kan uitdrukken.

Symboliek die terug te vinden is in zijn kader van de drie compartimenten. "Omne trinium perfectum" oftewel elke drievoud is volmaakt. . Hierbij duidt Müller niet op christelijke religieuze symboliek, maar verwijst hij naar eerdere Griekse mythologie. Wie dat al vermoedt begrijpt de binnenwereld later al beter... een binnenwereld die verwijst naar goden zoals Artemis, haar romeinse evenbeeld Diana en Pan, de zoon van Hermes en een nimf.
Tegelijkertijd lijken de drie compartimenten een vriendelijke knipoog te zijn naar de metafoor van de menselijke psyche. De drie compartimenten verwijzen naar Freuds structurele theorie waarin hij onderscheid maakt in de compartimenten en deelstructuren die de menselijke psyche kent, namelijk dat van het id (Es), ego (Ich) en superego (Uber-Ich). Is bij Freud nog sprake van een reificatie van zijn conceptuele denken, Müller gaat verder en tracht de menselijke psyche van Freud van een metafysisch naar een fysiek tastbaar niveau te tillen.

Maar de symboliek is verder vooral terug te vinden in de drie separate kunstvoorwerpen zelf. Een Jungiaanse symboliek waaraan Müller refereert en tevens de titel van zijn werk vormt: "De droom van Jung".

Voor Jung is de droom een uitdrukking van belevingen die soms bewust maar vaak onbewust in de dromer aanwezig zijn. De droom voltrekt zich onbewust en hanteert de taal van het onbewuste. Dat is voor Jung een archaische taal, dat wil zeggen een taal die niet tot het discursieve, abstraherende denken is ontwikkeld, maar die voornamelijk in visuele en auditieve beelden spreekt. Die beelden drukken de beleving van de dromer heel precies uit, maar in een taal die niet zonder meer voor het bewustzijn toegankelijk is. Jung spreekt hier van symbolen: beelden die met allerlei emotionele betekenissen geladen kunnen zijn.

De vele goden waarna Pjotr Müller verwijst zoals Artemis, Diana en halfgod Pan verwijzen naar Jung en Freud: om de droomwereld te begrijpen beriepen beiden zich op sprookjes, mythen en sagen.
Freud ziet daarin verwijzingen naar verhullingen zo men wil- de bekende driften.
Voor Jung hebben ze een veel wijdere strekking. De goddelijke wezens in de dromen zijn archetypen, beelden die al eeuwen voorkomen en herkenbaar zijn in alle culturen. Beelden die zich in ons collectie onbewuste hebben genesteld en ons kunnen helpen om om te gaan met moeilijke emotionele situaties.

Zoals Freud de symbolen ziet als verhullingen, zo ziet Jung ze als openbaringen.

Alhoewel Müllers kunstobjecten veel symboliek uitstralen en een archaische wereld van deelobjecten laat zien, dringt hij geen beeld op aan de toeschouwer. Zijn bedoeling is de toeschouwer deelgenoot te laten zijn van zijn onbewuste; deelgenoot te laten worden van zijn magische wereld, van zijn droom. De toeschouwer loopt dan ook letterlijk door zijn droom heen.

In het innerlijke van het kunstobject lijkt de droomwereld veel minder absurd, maar passend in zijn context.

Zoals Cicero in De Diviatione al eerder zei: "There is no imaginable thing too absurd, too involved, or too abnormal for us to dream about it" .

Omdat de objecten multi-interpretabel zijn, nodigt Müller de toeschouwer uit zijn of haar eigen reflecties te maken. Een rustpunt waarin de toeschouwer zich het deelobject eigen maakt, introjecteert en relateert aan zijn eigen binnenwereld.. De titel van het eerste kunstobject nodigt hiertoe letterlijk uit: "Maak je eigen god".

Daarmee stimuleert hij de toeschouwer contact te maken met de eigen binnenwereld en even dezelfde chaos te voelen en aan te raken die hij in zijn separate kunstobjecten verbeeldt.
De wandeling door zijn kunstwerk is dan ook een route... een weg. Via regia... de koninklijke weg. Daarmee verwijst hij naar Freuds overtuiging om het onbewuste van de menselijke ziel bloot te leggen door middel van dromen en het vrij associeren hierover. En dit is nu precies datgene dat Pjotr Müller wil bereiken: een interactie tussen kunstobject en toeschouwer. Kunst als instrument tot introspectie.

Als we meer aandacht geven aan het eerste deelobject met de titel 'Maak je eigen god' zien we hoe gefragmenteerd de objecten zijn. Een constellatie van mythologische vormen, onaf en imperfect maar duidelijk tot de verbeelding sprekend. Het geheel heeft een theatrale aanblik waarin het onderlijf van Pan gecombineerd wordt met de mooie torso van Artemis en het hoofd van de minotaurus. De aanblik is verwarrend en toch lijken de fragmenten een symbiotische relatie met elkaar aan te gaan. Het dierlijke van Pan past bij de natuurgodin Artemis, godin van de jacht. Alhoewel het onderlijf van Pan en de kop van de Minotaurus seksualiteit en iets primitiefs driftmatigs uitstralen dat lijkt te conflicteren met de maagdelijkheid van het zuivere lichaam van Artemis. Müller zoekt bewust de verwarring en verwijst naar de irreele droomwereld waarin alles kan, alles verbonden wordt en alle tegenstellingen verdragen worden.

Gefragmenteerde objecten verwijzen ook naar een andere psychoanalytische stroming, namelijk die van de object-relatie theorie. Werken van Melanie Klein en Margareth Mahler geven aan dat een jong kind in zijn beginnende ontwikkeling mensen ziet als objecten die lustbevredigend of frustrerend kunnen zijn. En moeder verwordt tot "de goede borst" als het melk geeft en onlustgevoelens verzacht, maar is even snel een "slechte borst: als zij het kind met honger laat huilen. Het kind is niet in staat te beseffen dat het een en dezelfde moeder is. Je zou kunnen zeggen dat er sprake is van ambitendentie; het kind wisselt van positief naar negatief affect afhankelijk van de situatie. Pas veel later ontwikkelt zich het gevoel van ambivalentie. Dit "splitsen" van een object in goed en slecht zien we terug in de kunstobjecten van Pjotr Müller.

Opvallend is het veelvuldige gebruik van archetypen, symbolen die verwijzen naar vruchtbaarheid. De kop van de minotaurus en de kop van de ram verwijzen naar de belichaming van de mannelijke vruchtbaarheid; Artemis en Diana voeren terug naar de aardsgodin Isthar uit Babylon en in latere vormen zien we haar terug in het christelijke beeld van Maria. Ook hier weer twee contrasterende beelden. Het primitief dierlijke en driftmatige tegenover het hogere, zuivere en goddelijke.
Ook hier de gesplitste objecten van goed en slecht, bij elkaar gestapeld in een poging tot symbiose te komen. Het lijkt een dialectisch proces om van these en antithese naar synthese te komen.

Dat Müllers droomwereld veel mythologische figuren kent is niet vreemd. De vroege klassieke filosofen zagen de droom niet als product van het dromen, maar als product van een goddelijke ingeving. Een relatie die ook in het droomwerk van Jung terugkomt, waarbij god en goddelijke figuren als archetypen geduid worden als expressies van ons collectieve onbewuste.
Müller lijkt te verwijzen naar die archetypen zoals ook in het tweede kunstobject zichtbaar is. Daarin is vooral een combinatie van kind - en dierarchetypen te vinden.

De titel van het tweede kunsobject is: "de hand van de maker". Dit kunstobject combineert dier-archetypen die de mens in haar collectief onbewuste heeft met duidelijke kind-archetypen. Hier lijkt Müller een brug te willen slaan naar zijn persoonlijke leven en het collectief onbewuste overgaat in zijn persoonlijk onbewuste. De hand van de maker verwijst naar artistieke scheppingsdrang, maar ook naar zijn persoonlijke leven als vader van een zoon. De fazant contrasteert scherp qua kleur en vorm met de gipsen vormen en geven de toeschouwer een dissonant gevoel.

Het derde en laatste kunstvoorwerp met de titel "Het laatste maal van Diana" laat het tafereel van stervende dieren zien en verwijst naar de eindigheid. Daarbij lijkt Müller Diana niet te zien als een woeste onberekenbare godin, maar zoals zij haar mythologische betekenis kent. Een godin die waakt over de dieren en natuur.

Diana heeft een speciale band met herten. Ze beleefde veel plezier aan de jacht, maar waakte ervoor dat men niet meer dieren doodde dan men kon opeten. Gebeurde dat toch dan strafte ze de jager, door hem van zijn paard te laten werpen en door de wolven te laten verslinden.
De band van Diana met het stervende hert is evident , dat met het everzwijn minder. Op het onderlijf van Diana balanceert een ander archetype, dat van de Persona, waarin Müller verwijst naar de vele gezichten die de mens kan hebben.
Ook hierin tracht hij de toeschouwer in verwarring te brengen. En laat de toeschouwer achter met de vraag welk gezicht hij nu van Pjotr Müller heeft gezien.

Onherroepelijk komt het klassieke gedicht "The mask" van Yeats naar boven drijven:

Leg af dat mom van brandend goud,
Blik van smaragd.
O liefste, nee, je stelt zo boud
Dat harten wild zijn, wijs en zacht,
En toch niet koud.
Ik zoek slechts wat ik vinden kan,
Liefde of list.
Het masker hield je in de ban,
Je hart sloeg meer om wat je gist
Dan om mijn waar elan.

Ik moet doorgronden of niet jij
Mijn vijand bent
O liefste, nee, hoe het ook zij
En dan, als je slechts vuur herkent
In jou, in mij?

De binnenwereld van Müller kent vele gezichten. De chaotische en gefragmenteerde wereld laat veel symbolen, archetypen zien allen met een irrationele manifeste verschijningsvorm. 'Hier lijkt Müller een brug te willen slaan naar zijn persoonlijke leven en gaat het collectief onbewuste over in zijn persoonlijk onbewuste'. Kunst als instrument voor introspectie en betekenisgeving. Kunst als uitingsvorm van een droom. Een droom die verwart en tot nadenken zet. En dat alles in de context van een afgesloten architectorale ruimte die veiligheid biedt en reflectie toelaat. De drie compartimenten geven een "transitional space", een ruimte waarin de toeschouwer -kortdurend- in aanraking kan komen met zijn of haar eigen onbewuste. Daarmee lijkt Müller, net als Freud, zijn droom te zien als wensvervulling. In dit geval zijn eigen wens om de toeschouwer te verwarren, te raken en tot reflectie aan te zetten.

J. Muller

Deze tekst werd geschreven in april 2006 t.g.v. de expositie op de ART Amsterdam 2006: Pjotr Müller, die beelden z.t. ['zolderbeelden C.G.Jung'], 2006, figuren levensgroot in gips, paraplu, tafel, stoel; max. hoogte 2.20 m. x grondvlak 1.38 x 1.38 m.

• 'Maak je eigen god', met stierenkop, geitenonderlijf, torso v Artemis; gips, stoel, paraplu.
• 'De hand van de maker', met het achterlijf van een paard, engel en jongetje; gips, paraplu; de elementen op een tafel geplaatst.
• 'Feestdis van Diana', een hert ligt over een everzwijn; daarop een (gevonden) stoel; en het (gebeeldhouwde) omgekeerde onderlijf en de kop van een vrouw.

PHŒBUS•Rotterdam
Eendrachtsweg 61 NL-3012 LG Rotterdam
31-10-414 5151 phoebus@phoebus.nl www.phoebus.nl Mirjam de Winter