Daumen und Farben, 2000 van Eva-Maria Schön.
Een leporello. Acht bladen van ieder 35 cm hoog en 25 cm breed. Geheel uitgevouwen meet het werk dus 200 cm. Maar nu staat het voor me in harmonicavorm: half boek, half schilderij. De bladen tonen grijze vormen en kleuren.
De allereerste gedachte die in me opkomt bij het zien van het zich ontvouwende werk betreft de techniek. Nog voor geduid kan worden wat ik zie treft mij de makelij. Ik zie de oeroude techniek van het glacis. En wel in zuivere vorm. Schilders van de Renaissance gebruikten en vervolmaakten deze glacistechniek. Daarmee scheidden zij de twee dragende pijlers van de schilderkunst van elkaar: de vorm en de kleur. De vormen – bijvoorbeeld de plooien van een mantel – werden eerst kleurloos geschilderd: in witten en grijzen. De plasticiteit werd helemaal weergegeven in grisaille. Nadat deze volkomen ruimtelijke onderschildering was gedroogd kon ze worden bedekt met een glacis: een zeer dunne en transparante laag in een heldere kleur. De plasticiteit bleef zichtbaar door deze kleur heen. De kleuren die gebruikt werden waren soms buitengewoon kostbaar. Het blauw van de mantel van de Maagd Maria werd verkregen door de halfedelsteen lapis lazuli fijn te malen. Ook het purper voor geschilderde koningsmantels – waarvoor de grondstof werd geleverd door slakken – was zeer kostbaar. Zulke dure grondstoffen mengen met goedkoop loodwit of roetzwart om lichtschakeringen te bereiken was zonde. Door de glacistechniek was het ook niet nodig: onbesmet kon de pracht van de kleur over de plastische onderschildering gezet worden en haar nobele werk doen: het oog verblinden. Aan een voltooid schilderij is de techniek (als het goed is) niet af te lezen. Onvoltooide schilderijen zijn een welkome bron van informatie. Zo is de Manchester Madonna van Michelangelo een grote hulp voor het begrip van de glacistechniek.
Maria's mantel is al in grisaille geschilderd. Het lapis lazuli blauw is er nooit overheen aangebracht. De glacistechniek ligt in losse onderdelen voor ons, als in een demonstratiemodel.
Maar bij 'Daumen und Farben' moet ik vooral denken aan een werk van Botticelli: De Mystieke Geboorte.
Het is goed te zien hoe iedere figuur feitelijk monochroom is. De roden, groenen, gelen en blauwen zijn in allerlei varianten dun over de plastische onderschilderingen gezet. Sommige figuren zijn ongekleurd gebleven.
De verwantschap met 'Daumen und Farben' van Eva-Maria Schön lijkt louter formeel. Maar helemaal waar is dat niet. Formele kwesties staan in de schilderkunst nooit op zichzelf. Ook zíj drukken iets uit. Werken in een techniek die zoveel overleg en planning vereist als het werken met glacis en daarin toch een grote poëtische uitdrukking bereiken: dat is niet een louter formele zaak, dat is iets dat veel zegt over de persoonlijkheid van de schilder. Eva-Maria Schön vergelijken met Sandro Botticelli is dan ook niet zomaar een anachronisme. Naast technische zie ik ook andere overeenkomsten. Schön zorgt net als Botticelli met haar sobere inzet van middelen voor een grote poëtische intensiteit. Koele middelen worden intiem. Hoe wordt de brug tussen deze twee polen geslagen? Schön doet dat op een manier die even eenvoudig als doeltreffend is. Haar werk is in de meest letterlijke zin handwerk. Wat kwaststreken lijken zijn handgebaren. De grijze vormen op het leporello zijn met de hand gezet en afgaand op de titel kunnen we preciezer zeggen: met de duim.
De minieme details die te zien zijn bij aandachtig kijken zijn letterlijk de afdruk van een duim van de kunstenaar. Aanvankelijk lijken de vormen te weifelen tussen een natuurlijke of een technische status. Zien we bamboe of toch - afgaand op het koele grijze licht op de vormen - stalen gebruiksvoorwerpen of technisch gereedschap? Nee, het natuurlijke en technische versmelt in het schilderkunstig gebaar. Door de manier waarop Eva-Maria Schön de verf hanteert lijkt het schilderen met een penseel bijna op werken met een prothese. De kwast wordt een moeizame en nodeloze verlenging van de hand. Het weglaten van de kwast doet de (schilder-)techniek volledig versmelten met de natuur van de kunstenaar. Door het kijkend volgen van de handbeweging komt de kijker de kunstenaar ongelofelijk nabij. Het werk is niet meer abstract en al helemaal niet Gegenstandslos, zoals dat in het Duits prachtig heet, maar concreet. Het is een gebeurtenis en wij zijn er bij.
Met dezelfde vanzelfsprekendheid waarmee Botticelli in de 'Mystieke Geboorte' de ruimte hanteert – overigens zonder gebruik te maken van het 'voorgeschreven' centaalperspectief - zet Eva-Maria Schön in 'Daumen und Farben' verf letterlijk naar haar hand. Hierdoor krijgen vormen als vanzelf betekenis. We zien een werkelijkheid die we meteen als reëel accepteren. Haar duim heeft weliswaar geen engelen geschapen, maar de dans voor onze ogen heeft toch iets – ik gebruik het woord met enige schroom - spiritueels. Dat wordt volgens mij veroorzaakt door de intense nabijheid van de kunstenaar in het handwerk, maar helemaal zeker is dat niet. De vergroting van het raadsel is een grote kracht van goede kunst.
Olphaert den Otter, Oktober 2013