Kaarten, glossen en ordening
Drie dingen op papier

Gisteren gebeurde het weer dat ik, bij het bekijken van de notitie- en schetsboeken van Piet Dirkx, moest denken aan de vraag die een vriend van me jaren geleden stelde of ik hem elke dag een brief wilde schrijven. Ik zou voor lange tijd op reis gaan en dat leek hem wel wat, een brief per dag. "Neen", zei ik en in een impuls erachteraan, "maar ik wil je wel elke dag een enveloppe sturen met drie woorden erop." Maandenlang deed ik dat, na de eerste week was ik het eerste triplet van woorden vergeten, want ik wilde ze niet als lijstje voor me zien als ik er nieuwe woorden aan toevoegde. Nu ben ik het overgrote deel van de woorden echt helemaal kwijt. Eén drietal ken ik nog omdat het me als klank telkens nog vreemd voorkomt: -Neig-baar-hoofd-. De vernederlandsing van een woord dat een vriendelijke Rus me in Irkutsk noemde toen hij me in zijn Engels uitlegde dat ik echt in een andere buurt moest zijn. Ik bleef in het Nederlands
-neigbaarhoofd- verstaan en voel dan altijd even aan m'n schedel. Terug in Nederland liet mijn vriend me zijn verzameling enveloppen zien en ik kon m'n reis reconstrueren aan de hand van de poststempels maar ook door de woorden die ik teruglas, de woorden markeerden de plaatsen waar ik verbleef.

Wanneer ik nu naar de notitie- en schetsboeken van Piet Dirkx kijk, dan is het alsof hij kaarten maakt van gebieden door met woorden plaatsen te markeren, als de namen van belangrijke steden en dorpen. De woorden zijn dan weer eens onderstreept, provinciehoofdsteden, of met een kleur extra aangeduid, landstreken, of er is een tekening gemaakt in de onmiddellijke nabijheid van een woord, zoals op oude schoolkaarten de nijverheidsproducten werden afgebeeld. Schoenen in de Langstraat, lampen bij Eindhoven en chocoladerepen van de Kwatta bij Breda. Zo worden steeds nieuwe gebieden ontsloten door en voor de kunstenaar, en ook voor ons, gebieden die tot dan toe terra incognita waren. Tussen de met woorden aangeduide plaatsen is de kunstenaar op reis en beleeft hij zijn avonturen.

We troffen elkaar vorige week in het Vlaamse stadje Hoogstraten, de kunstenaar had juist een lezing bijgewoond en hij vroeg me: "Zeg, ken jij het woord -transsubstantie-?" Hij liet me het woord zien, op een uitnodigingskaart geschreven. Nou ken ik dat woord wel, in de katholieke kerk wordt er mee bedoeld dat brood en wijn op een bepaald moment, ook wel consecratie genoemd, het lichaam en bloed worden van Jezus Christus, ik woonde de gebeurtenis maar wat vaak bij. En dat was ook precies wat er met de -transsubstantie- van Piet Dirkx gebeurde, met het woord dus. Het werd een object, het ging over in een andere hoedanigheid. Woorden en uitdrukkingen en termen zijn voor de kunstenaar niet enkel aanduidingen voor de zaken die ons omringen, maar het zijn objecten waarmee gehandeld kan worden. Het kan zijn dat ik gevoelig ben voor het overgaan van het woord, als immateriële aanduiding naar dingachtig object, maar dat is toch precies wat er gebeurt wanneer Piet Dirkx de woorden neerschrijft, er zijn hele gebieden bijgekomen, die wij dan alleen nog maar van de kaart kennen, en die verkend moeten worden.

En met het tot object worden van de woorden van Piet Dirkx kom ik bij de glossen van Marc Nagtzaam. U kent ze wel, de glossen, voor mij klinkt het woord mee met -gluten- en voor je het weet zijn we vertrokken met glossen en gluten en grutto's en grazen. Dat is wat er gebeurt wanneer de kunstenaar zich even terugtrekt, hij wordt meegenomen door de toverachtige kwaliteit van woorden en uitdrukkingen en termen en begrippen.

Glossen, het zijn de commentaren van opeenvolgende auteurs in de marges van oude boekrollen, handschriften en incunabelen om de tekst beter te kunnen begrijpen. Vaak werden de commentaren verzameld in nieuwe uitgaven, glossaria, en zo ontstonden typische vocabulaires en woordenschatten over een onderwerp of een thema. Vanaf het eerste moment dat Marc Nagtzaam de kunst binnenkwam heeft hij dit soort van verzamelingen aangelegd en in tijdschriften, cahiers en boekjes uitgegeven. Soms nog werden de uitgaven voorzien van voorwerpen, een steentje aan een touwtje, dat maar steeds net onder de boekenplank bungelt en waar je tegen aanstoot als je eronder een ander boek wilt pakken uit de kast.

De glossaria van de kunstenaar kaderen op extreme wijze bepaalde onderwerpen in; wanneer op een tekening, met het formaat van een platenhoes van singeltje of lp, staat dat de kunstenaar bepaalde nummers zal spelen, dan worden niet de populaire of minder bekende liedjes bedoeld, maar een serie tekeningen met die titels als titels. De tekening verwijst dus naar een andere serie tekeningen, de tekening vat de andere tekeningen samen, zoals in een commentaar om de tekst beter te begrijpen. "Oh ja", kun je dan zeggen, "nu snap ik wat de kunstenaar bedoelt." En voor een kort moment kan men gerustgesteld zijn dat de motieven de kunstenaar begrepen werden en de boodschap is overgekomen.

Maar dat moment is werkelijk heel kort, want onmiddellijk daarop wordt men getroffen door de tekenkwaliteit van de verzamelingen woorden en de betekenislagen in de tekeningen. Hier worden niet enkel bepaalde thema's aangeduid, met de glossaria wordt er gerefereerd aan de kunst van Warhol bijvoorbeeld. Ik noem dit voorbeeld en nodig u uit om in de tentoonstelling op zoek te gaan naar de betekenis van deze opmerking. Er wordt verwezen naar eerdere tentoonstellingen, ook van de kunstenaar zelf, en gerefereerd aan de wereld van de mode en, zonder dat de kunstenaar politieke betekenis zou willen geven aan zijn werk, naar mondiale problemen. Niet dat de kunstenaar zegt "Hier zijn de glossaria en zoek het verder zelf lekker uit." maar het komt er op vriendelijker wijze dicht bij in de buurt. En eigenlijk is de kunstenaar dus heel spaarzaam met commentaar, zoals een oude professor me wel zei: "Dit zijn de dictaten en over een maand op maandagochtend is er om tien uur het tentamen."

Wij doen hier nu tentamen want we worden door de kunstenaar uitgenodigd te verklaren wat hier aan de hand is, er wordt ons verzocht om betekenisvolle relaties te leggen en duidelijk te maken wat het belang kan zijn van deze verbanden. Gaat u gang.

Ik zag hier werken van Marijn van Krey en dacht onwillekeurig: "Mmm, kleuren, nu de lijntjes nog en dan zijn het kleurplaten." Zo anders dan eerder werk dat ik van hem zag, en het kan zijn dat ik het me verkeerd herinner, want dat waren kleurige lijnen en lijntjes in kleur.

De kunstenaar heeft zich in deze tentoonstelling opgesteld als curator, als samensteller, van hem ook is de belangrijke beslissing om alles op een lijn te hangen, een horizon en ondergrens, de marge en de kantlijn. Het eerdere werk, en het huidige, maar vooral ook de rooilijn, geven mij de gedachte in dat de kunstenaar ongemerkt aan systemen werkt. Telkens is er een binnen het werk gelegen referentiepunt op basis waarvan beslissingen genomen kunnen worden en de kunstenaar zijn werken interpreteert. Maar ik ben ervan overtuigd dat de kunstenaar weet, net als wij allen met Gödel sinds 1931, dat geen enkel systeem in de termen van het systeem zelf bewezen kan worden; er is altijd een buitenreferentieel gegeven nodig. En terwijl hij dat weet, zal hij het willen ontkennen: "Er is een geldig systeem, er is een geldige wet." Dat zal de gedachte zijn. Want kleur en lijn verlangen naar elkaar. Als de kunstenaar de kleur alleen laat in het naakte pigment, als de lijn enkel fletsgrauwe aanduiding is tussen alles wat zich verder povertjes voordoet, wat is het dan dat hij anders doet dan een willekeurige burger als ik. De kunstenaar moet het zijn en is het die beslist en beslissend kan optreden om betekenissen tot stand te laten komen. De kunstenaar is het die systeem en orde aanbrengt, ook al kent hij de beperkingen van ordeningen en structuren, want hoe zou ik de dingen anders kunnen kennen? Dirkx brengt in kaart, Nagtzaam verzamelt commentaren en Van Krey schept orde.

Zo lukt het u en mij om te begrijpen waar het om gaat in de kunst en in deze tentoonstelling.

Ad van Rosmalen
voorjaar 2010